روند‌ها در فناوری‌های دیجیتال جدید

تحول اقتصاد دیجیتال ارتباط نزدیکی با پیشرفت فناوری‌های پیشرو دارد که شامل برخی فناوری‌های نرم افزاری مانند بلاک‌چین، سیستم‌های تحلیلگر داده و هوش مصنوعی می‌باشد. سایر فناوری‌های جدید عبارتند از وسایلی که نیاز به تعامل با کاربر دارند(مانند رایانه‌ها و گوشی‌های هوشمند) تا چاپگرهای سه‌بعدی و برخی سخت افزارهای خاص هوشمند مثل اینترنت اشیاء، اتوماسیون، رباتیک و محاسبات ابری. پیشرفت‌های سریع و فزاینده در این فناوری‌های همگرا از طریق افزایش ناگهانی ظرفیت ذخیره داده(همراه با کاهش قابل توجه قیمت ها)، پردازش و مخابره داده‌ها انجام می‌پذیرد.تمرکز این مطلب بیشتر بر روی روندهای اخیر و چشم‌اندازهایی برای این فناوری‌ها و تحولات جغرفیایی آن‌ها است تا از طریق آن بتوان به موقعیت نسبی کشورهای در حال توسعه در دورنمای اقتصاد دیجیتال در حال تحول پی برد.

فناوری‌های بلاک چین

فناوری‌های بلاک‌چین نوعی از فناوری‌های بسترساز(دفتر کل) هستند که به بخش‌های مختلف اجازه می‌دهند که در محیطی قابل اطمینان و امن بدون وجود هیچ واسطه‌ای با یکدیگر همکاری نمایند. معمولا از این فناوری‌ها به عنوان فناوری‌های رمز ارز یاد می‌شود اما همچنین در بسیاری از حوزه‌های مهم برای کشورهای درحال توسعه نیز دارای کاربرد است. این محدوده‌ها شامل تشخیص هویت دیجیتال و حقوق مالکیت می‌باشد. پلتفرم‌هایی با منابع همگانی مثل اتریوم این امکان را فراهم می‌کند که برنامه ها، اپلیکیشن‌های غیرمتمرکز را در بلاک چین‌های خودشان اجرا کنند. اما یکی از چالش‌های موجود در بلاک‌چین‌ها این است که برای بعضی اپلیکیشن‌ها بلاکچین نیاز به یک منبع الکتریکی قوی و قابل اعتماد جهت پردازش دارد. برخی از اپلیکیشن‌های بلاکچین در حال حاضر در کشورهای در حال توسعه مورد استفاده قرار می‌گیرند برای مثال در حوزه‌های فین‌تک(در حوزه امورمالی)، مدیریت اراضی، حمل و نقل، سلامت و آموزش در آفریقا(UNECA, 2017).

بر اساس پیش‌‌بینی گارتنر از ارزش تجاری بلاک‌چین‌ها، بعد از فاز اول موفقیت‌های سطح بالا در سال‌های 2018 تا 2021، سرمایه‌گذاری‌های بزرگتر و متمرکزتر و مدل‌های موفق بسیار بیشتری بین سال‌های 2022 تا 2026 ایجاد خواهد شد و پیش‌‌بینی می‌شود که آن‌ها بین سال‌های 2027 تا 2030 همچنان به رشد فزاینده خود ادامه دهند به طوری که به سرمایه‌ای بالغ بر 3 تریلیون دلار در سطح جهانی دست یابند(WTO, 2018). در حال حاضر کشور چین به تنهایی صاحب تقریبا 50% از تمام پتنت‌های ثبت شده در زمینه آن دسته از فناوری‌های است که در ارتباط با بلاک چین‌ها هستند و در کنار ایالات متحده این دو کشور بیش از 75% از کل پتنت‌ها را به خود اختصاص داده‌اند(ACS, 2018).

چاپ سه بعدی

چاپ سه بعدی که به نام تولید افزایشی شناخته می‌شود می‌تواند فرآیند تولید را با تقویت تجارت بین‌المللی از طریق تهیه طرح به جای تولید کالای تمام شده متحول کند. چاپ سه بعدی به کشورهای در حال توسعه این فرصت را می‌دهد که فرآیند‌های تولید سنتی خود را بسیار کوتاه‌تر کنند. در حقیقت تعدادی شرکت بزرگ چاپ سه بعدی درحال حاضر در برخی از کشورهای در حال توسعه مشغول به کار هستند. مثلا در آفریقا شرکت‎هایی وجود دارند که: برای کارآفرینی محلی در توگو، برای تامین نیازهای پزشکی در اوگاندا، برای پر کردن شکاف‌های وارداتی در نیجریه و برای امور مالی و تجاری در آفریقای جنوبی و برای بازیافت انرژی در رواندا در حال فعالیت می‌باشند(همایش آتلانتیک سال 2018).

بزرگترین تولیدکننده دوچرخه و اسکوتر در هند از سال 2014 تا کنون از چاپگرهای سه بعدی استفاده می‌کند تا بتواند با سرعت بیشتری برای کالاهای خود بازاریابی کند؛ علاوه براین چاپگرهای سه بعدی در کشورهایی مانند کامبوج، سودان، اوگاندا و تانزانیا برای ساخت پروتز مورد استفاده قرار می‌گیرند. اما ظرفیت چاپ سه بعدی به شدت در بعضی مناطق خاص جهان متمرکز است به صورتی که پنج کشور بزرگ(ابتدا ایالات متحده، چین، ژاپن، آلمان، انگلستان) تقریبا 70% از کل بازار چاپ سه بعدی جهان را در دست دارند.

اینترنت اشیاء

اینترنت اشیاء به گروه در حال رشدی از وسایل قابل اتصال به اینترنت مانند حسگرها، سنجش‌گرها، تراشه‌های ردیابی با امواج رادیویی و سایر ابزاری گفته می‌شود که در لیست وسایل مورد استفاده افراد قرار می‌گیرند و آنان را قادر می‌سازند که انواع مختلفی از داده‌ها را ارسال یا دریافت نمایند. اینترنت اشیاء استفاده‌های گسترده‌ای دارد، مثلا ‌اندازه‌گیری میزان انرژی، استفاده از ابزارهای ردیابی با امواج رادیویی در علامت‌گذاری کالاها در امر تولید، دامداری، حمل و نقل، کنترل و بررسی خاک و شرایط آب و هوایی در حیطه کشاورزی. در سال 2018 تعداد اشیایی که به اینترنت وصل شدند بیشتر از افراد بوده است(6/8 بیلیون شئ در مقابل 7/5 بیلیون اشتراک پهنای باند موبایل) و پیش‌‌بینی می‌شود تعداد اتصالات اینترنت اشیاء سالی 17% افزایش یابد و در سال 2024 از مرز 22 بیلیون بگذرد(Ericsson, 2018). هفت کشور برتر جهان در این زمینه (ایالات متحده، چین، ژاپن، آلمان، جمهوری کره، فرانسه و انگستان) صاحب 75% از میزان هزینه‌ها روی اینترنت اشیاء هستند که دو کشور اول 50% از کل تبادلات اینترنت اشیاء جهانی را در مالکیت خود دارند.

توزیع جغرافیایی میزان هزینه‌ها روی فناوری اینترنت اشیاء 2019(به درصد)

پیش‌بینی می‌شود که بازار جهانی اینترنت اشیاء از 151 بیلیون دلار در سال 2018 به 1567 بیلیون دلار در سال 2025 افزایش یابد که این یک میزان افزایش ده برابری است(IoT Analytics, 2018). سازمان همکاری داده‌های بین‌المللی (2018) تخمین می‌زند که در سال 2025 یک فرد متصل به اینترنت تقریبا 4900 بار در روز با وسایل متصل به اینترنت اشیاء کار خواهد کرد یا به عبارتی هر 18 ثانیه یک بار با چنین وسایلی تعامل خواهد داشت. این امر یک افزایش تصاعدی در مقایسه با 298 بار در روز در سال 2010 و 584 بار در سال 2014 را نشان می‌دهد. چنین رشد سریعی در میزان استفاده از اینترنت اشیاء سبب افزایش هر چه بیشتر داده‌های دیجیتال خواهد شد.

نسل پنجم تلفن همراه (5G)

فناوری بیسیم نسل پنجم(5G) برای اینترنت اشیاء نقش حیاتی دارد چون توانایی آن برای مدیریت حجم انبوه داده‌ها بسیار بیشتر است. شبکه‌های 5G می‌توانند نسبت به سیستم‌های امروزی حدودا 1000 برابر بیشتر اطلاعات را پردازش کنند(Afolabi et al., 2018). به طور خاص این شبکه‌ها می‌توانند به وسایل بسیار بیشتری متصل شوند(مثلا حسگرها و سایر وسایل هوشمند). در سال 2018 حدود 72 اپراتور موبایل در حال تست کردن 5G بودند که پیش‌‌بینی می‌شود در سال 2019، 25 اپراتور ارائه خدمات با 5G را شروع کنند و 26 اپراتور بعدی تا سال 2020 این کار را انجام دهند(Deloitte, 2019). پیش‌‌بینی می‌شود که تا سال 2025 ایالات متحده آمریکا و به دنبال آن اروپا و آسیای اقیانوسی در زمینه به کارگیری 5G پیشرو خواهند بود. برای این که کشورهای در حال توسعه نیز بتوانند از تاثیرات اینترنت اشیاء به نحو احسن استفاده کنند لازم است که در زمینه زیرساخت‌های 5G سرمایه‌گذاری‌های قابل توجهی انجام شود. در سال 2025 سهم 5G در کل ارتباطات جهان به 59% در جمهوری کره، فقط 8% در آمریکای لاتین و 3% در آفریقا خواهد رسید(جدول 1-1). علاوه بر این به کارگیری 5G ممکن است بیش از پیش شکاف دیجیتالی بین مناطق شهری و روستایی را بیشتر کند زیرا تقاضا برای شبکه 5G در مناطق روستایی کمتر بوده و سبب ایجاد یک چالش مالی خواهد شد(ITU, 2018a).

محاسبات ابری

محاسبات ابری اخیرا با بالا رفتن سرعت اینترنت قابل انجام شدند که به نحو قابل توجهی میزان مشکلات ناشی از فاصله دور بین کاربرها و مراکز داده را کاهش دادند. هزینه ذخیره داده نیز در این راه کاهش پیدا کرده است. ابر در حال تغییر مدل‌های کسب و کار است زیرا نیاز به مهارت‌های فناوری اطلاعات در منزل را کاهش داده، همچنین انعطاف‌پذیری در اندازه، استفاده از اپلیکیشن‌های پایدار، حفظ و کاربرد آن‌ها را نیز فراهم کرده است(UNCTAD, 2013). بعضی از سرویس‌های ابری اپلیکیشن‌های اداری فراهم می‌کنند که برای بنگاه‌های اقتصادی بسیار کوچک، کوچک و یا با‌ اندازه متوسط (MSMEs) بسیار کاربرد دارند. این امر مخصوصا برای کشورهایی که در آن‌ها قیمت نرم افزار بسیار بالاست و مانعی برای تولید اپلیکیشن‌ها و ارائه خدمات می‌باشد بسیار مفید است.

اما در بسیاری از کشورهای در حال توسعه هزینه زیاد پهنای باندهای بین‌المللی برای دستیابی به مراکز داده و سرورهای برون‌مرزی خود مانعی برای استفاده از خدمات ابری می‌باشد.

نسل تکنولوژی موبایل، مورد استفاده در نواحی مختلف به درصد در سال 2018 و 2025

بیشترین ترافیک ابری در آمریکای شمالی، سپس آسیا اقیانوسیه و اروپای غربی دیده می‌شود که در کنار یکدیگر 90% از تمام ترافیک ابری جهان را دارا هستند(شکل1-3). پیش‌‌بینی می‌شود از سال 2016 تا 2021 سریع‌ترین رشد سالانه در ترافیک ابری در خاورمیانه و آفریقا به میزان 35% و سپس در اروپای مرکزی و شرقی و آسیا اقیانوسیه هر کدام با میزان رشد 29% رخ دهد. بازار ابری نیز به شدت در نقاط خاصی تمرکز دارد؛ بر اساس تحقیق گروه سینرژی (Synergy Research Group, 2019) سهم پنج تامین کننده برتر خدمات ابری: سرویس‌های شبکه‌ای آمازون (AWS)، مایکروسافت، گوگل، IBM و علی بابا در بازار خدمات زیرساخت ابری جهانی از 75% گذشته است، این در حالی است که سرویس شبکه آمازون به تنهایی صاحب بیش از یک سوم این بازار می‌باشد.

اتوماسیون و رباتیک

فناوری‌های اتوماسیون و رباتیک هر روز بیش از پیش مورد استفاده قرار می‌گیرند، درحالی که تاثیر زیادی در اشتغال‌زایی نیز دارند. نگرانی‌هایی وجود دارد که این فناوری‌ها حوزه عمل کشورهای در حال توسعه را برای تولیدات با هدف صادرات کاهش دهند این درحالیست که چنین تولیداتی مسیر آن‌ها به سمت صنعتی شدن است(UNCTAD, 2017c). همچنین این نگرانی وجود دارد که کشورهای توسعه یافته‌تر به نحو روزافزونی از ربات‌ها در جایگاه‌های تولیدی خود استفاده کنند تا سطح اطمینان بیشتری داشته باشند. به گفته فدراسیون بین‌المللی رباتیک(2018)، فروش جهانی ربات‌های صنعتی بین سال‌های 2013 تا 2017 دو برابر شده است. به نظر می‌رسد که این روند همچنان ادامه داشته باشد به طوری که از 300/381 واحد در سال 2017 به 630000 واحد در سال 2021 افزایش یابد. پنج بازار برتر جهان(چین، ژاپن، کره، ایلات متحده و آلمان) 73% از فروش کل ربات‌ها در سال 2017 را دارا بوده‌اند. چین بیشترین نیاز به ربات‌ها را از آن خود کرده است به این شکل که سهم بازار آن 36% کل بوده است. ربات‌ها عموما در صنایع خودروسازی، لوازم الکتریکی و الکترونیکی، و صنایع فلزکاری به کار می‌روند.

هوش مصنوعی و سیستم‌های تحلیلگر داده

توسعه هوش مصنوعی، شامل آموزش به ماشین از طریق مقادیر زیاد داده‌های دیجیتال میسر می‌شود که این داده‌ها باید تجزیه و تحلیل شوند تا بتوانند بصیرت و توانایی پیشگویی را با استفاده از الگوریتم‌ها و پردازشگرهای پیشرفته رایانه ای داشته باشند. هوش مصنوعی در حال حاضر در حوزه‌هایی مثل شناسایی صدا و تولیدات تجاری(مثل IBM’s Watson) مورد استفاده قرار می‌گیرد. تخمین زده می‌شود که این فناوری چندمنظوره این توانایی را دارد که بازده اقتصاد جهانی بیشتری، در حدود 13 تریلیون دلار در سال 2030 داشته باشد و باعث افزایش 2/1 درصد تولید ناخالص داخلی کل جهان شود(ITU, 2018b). از سوی دیگر این امر می‌تواند شکاف فناوری بین کشورهایی که به این توانایی‌ها دسترسی دارند و کشورهایی که به این توانایی‌ها دسترسی ندارند را افزایش دهد. چین و ایالات متحده آمریکا بیشترین دستاوردهای هوش مصنوعی را دارا هستند، در حالی که آفریقا و آمریکای لاتین کمترین میزان دستاورد را دارند. چین، ایالات متحده و ژاپن در کنار یکدیگر صاحب 78% از کل پتنت‌های هوش مصنوعی در جهان هستند(WIPO, 2019).

یکی دیگر از فناوری‌های کلیدی مرتبط در حوزه اقتصاد دیجیتال سیستم‌های تحلیلگر داده است که گاهی از آن‌ها به عنوان «کلان داده» یاد می‌شود. این عبارت به توانایی در حال افزایش تجزیه و تحلیل و پردازش انبوه داده‌ها اطلاق می‌شود. تمام فناوری‌هایی که تا کنون درباره آن‌ها صحبت شد یک وجه مشترک دارند و آن هم وابستگی تام آن‌ها به داده‌ها است. همانطور که در فصل دو و در کل گزارش ملاحظه می‌کنید داده‌های دیجیتال عنصر اصلی خلق اررزش در اقتصاد دیجیتال است. بنابراین بخش بعدی بر روی متغیرهای مختلفی که در ارتباط با داده هستند تکیه دارد.